Vooroordelen winnen het van feiten

Dagelijks kom ik ze tegen; ‘aannames’en ‘vooroordelen’. Ze verschijnen in vele gedaanten maar leveren allemaal dezelfde schade op. Misvattingen, verspilling, herstelwerkzaamheden, stroef lopende en budget overschrijdende projecten, conflicten, ontevreden klanten en medewerkers.

De encyclopedie zegt; Een vooroordeel is een mening waarvan je eigenlijk niet weet of hij wel klopt. Het is een oordeel dat niet gebaseerd is op kennis maar op een veronderstelling.

Daniel Kahneman is Nobelprijswinnaar en zijn beroemde boek Thinking fast and slow gaat dieper in op dit soort zaken. Zaken als psychologie, kansberekening, intuïtie, misvattingen en waarneming. Je zou kunnen zeggen dat Kahneman je er direct inzicht in de menselijke geest mee geeft. Met alle gebreken en foute denkpatronen.

De kern van zijn boek ligt in het feit dat ons denken wordt beheerst door twee systemen:

• Systeem 1 is onze intuïtie; deze zorgt ervoor dat we snel beslissingen kunnen nemen. Tijdens de hoofdmoot van de dag maken we onbewust gebruik van dit systeem, om te reageren op onze omgeving.

• Systeem 2 wordt veel minder ingezet en wordt gebruikt om ingewikkelde zaken op te lossen. Maar dit systeem is lui en moet bewust geactiveerd worden. Echter, als systeem 1 een oplossing heeft die aannemelijk lijkt blijft systeem 2 inactief.

Dat eerste systeem is daarbij niet uit op waarheid of feiten, maar eerder op besparing van energie (zo min mogelijk cognitieve inspanning of belasting). Dit systeem maakt vaak beslissingen op basis van bekendheid of coherentie. Op aannames. Maar zeker niet op basis van kennis of het zorgvuldig wegen van alle beschikbare informatie.

Onze intuïtie leunt daarbij te veel op vooroordelen en heeft het in de praktijk dan ook vaak mis.

Praktijkvoorbeelden

• Onderzoek binnen de personeelswerving laat zien dat in veel gevallen niet de juiste mensen worden aangenomen. De cijfers tonen aan dat de baan meestal niet naar de kandidaat met de beste kwalificaties gaat, maar naar de kandidaat die het beste de kwalificaties kan presenteren. Dat heeft te maken met de menselijke neiging tot het overschatten van onze eigen capaciteiten. Zowel bij de recruiter als bij de kandidaat. En wat opzienbarend was aan het onderzoek: hoe slechter die capaciteiten feitelijk waren, hoe groter de zelfoverschatting.

• Deskundigen die op tv worden uitgenodigd om hun toekomstvisie te delen hebben het vaker bij het verkeerde eind dan op basis van toeval zou moeten kunnen. Vooral de deskundigen die met een coherent en eenduidig verhaal inspelen op systeem 1. Die weten bijna niets juist te voorspellen.

• Sinds 2000 kiest een gorilla in Artis geheel willekeurig ieder jaar een portefeuille aandelen. Tot en met 2010 heeft deze “beursgorilla” genaamd Jacko zowel de AEX, als een panel van professionele beursanalisten, verslagen met zijn portefeuille. Kortom: Geluk wint het op de aandelenbeurs van de beursanalisten (experts).

• Volgens officiële cijfers van het US Census Bureau eindigt bijna de helft van alle huwelijken in een scheiding. Maar toen onderzoekers aan de Harvard Law School analyseerde waarom zo weinig mensen huwelijkse voorwaarden gebruikten, ontdekte ze dat een van de belangrijkste redenen was dat de meeste mensen daar niet aan dachten dat hun huwelijk ooit uiteen zou vallen.

In veel gevallen wordt gelukkig toeval van zelfbenoemde experts beloond alsof het kunde is. Achteraf is overal natuurlijk een goed verhaal van te maken, wanneer het gewenste resultaat bij toeval bereikt is. Dat neemt niet weg dat het vooraf vooral speculatie was.

Volgens neurowetenschapper Elkhonon Goldberg worden dingen die we voor het eerst zien, door ons brein automatisch (en op onbewust niveau) vergeleken met dingen die we al kennen. Wanneer dat niet passend is, zal het brein dat toch stug proberen. De kans is dan aannemelijk dat het appels met peren gaat vergelijken. Ons brein merkt dat soort zaken zelf niet op. Daar moeten we onze prefrontale cortex voor aanspreken, en wel actief.

Het is niet zo dat dit hersendeel ons uit zichtzelf duidelijk gaat maken dat we een onjuiste aanname doen. Het brein zal simpelweg de nieuwe werkelijkheid proberen aan te passen aan de kennis die we al bezitten. En het zal vervolgens net doen of die aanpassing juist is.

Het zal als het ware doen alsof het kennis heeft van iets waarvan het geen kennis heeft. Een verschijnsel dat Chabris & Simmons in hun onderzoek ‘de kennisillusie’ noemen.

Het negeren van zekerheden

Het vreemde is dat we door systeem 1 dan ook feiten en zekerheden negeren. Over sommige zaken zijn namelijk wel degelijk goede voorspellingen te doen. Een voorbeeld is dat van de wijnboeren en handelaren. Door het gebruik van een logaritme en een paar variabelen is het goed te voorspellen welke wijn over een paar jaar goed zal smaken en welke dus veel geld zullen opleveren.

Wijnkenners negeren deze kennis overigens volledig en blijven in de praktijk vaak stug leunen op hun eigen intuïtie. Met alle nadelige gevolgen van dien. Ze kiezen er dus (on)bewust voor om systeem 2 in de welkbekende winterslaap te laten en laten zich volledig leiden door systeem 1. Ook al hangt hun levensvoorziening hier vanaf.

De conclusie is dat kennis van algemene zekerheden geen effect heeft op onze overtuigingen over individuele gevallen. Mensen gaan er vanuit dat hun eigen intuïtie het bij het juiste eind heeft en negeren de waarheid die voor ze ligt. Wat tevens zwaar meespeelt: mensen overschatten onwaarschijnlijke gebeurtenissen en laten dit onevenredig veel meewegen in hun beslissingen.

We reageren dan ook veel sterker op dreigingen dan op kansen. De dreiging voor de wijnboer dat het wiskundige sommetje het wellicht beter wist dan zijn intuïtie of ervaring is voldoende om deze buitenkans te negeren.